HISTORIA MIASTA ZGIERZ
Najstarsze ślady osadnictwa na obszarze dzisiejszego Zgierza odnaleziono w miejscu obecnej lokalizacji zakładów Boruta S.A. Pochodzące z III w. n.e. narzędzia, ozdoby i naczynia wykonane z brązu, żelaza, a także wypalonej gliny wskazują, że niegdyś istniała tu osada.
Nazwa miasta pochodzi przypuszczalnie od słowa zgorzały, czyli wypalony. Wyrażenie to określa obszar porośnięty lasem, który wypalono pod osadę i zabudowę. Możliwa do przyjęcia jest również wersja mówiąca, że na wzgórzu znajdował się niegdyś pogański ołtarz, który spłonął lub został spalony, na jego zaś miejscu pozostało pogorzelisko.
Pierwsza pisemna wzmianka o Zgierzu, wówczas określonym jako Sguyr pochodzi z dokumentu datowanego na 1231 r. Nazwa miasta stopniowo ewoluowała – miejscowość w różnych źródłach wymieniano m.in. jako: Sger, Szgers, Szgherz, Zgyerz, Sgyerz, Szgierz, Zgyerzs. Po raz pierwszy w źródłach pisanych, współczesna nazwa miasta pojawiła się w 1507 r., aby stopniowo utrwalić się i oficjalnie przyjąć.
Zgierz otrzymał prawa miejskie zapewne przed 1288 r. Z tego bowiem roku pochodzą oryginalne zapisy potwierdzające nadanie mu statusu miasta książęcego przez Władysława – księcia Łęczyckiego i Dobrzyńskiego. W 1420 r. nadanie praw miejskich potwierdził król Władysław Jagiełło, a w 1504 r. miasto otrzymało prawo do organizowania cotygodniowych targów i trzech jarmarków w ciągu roku (w dzień św. Katarzyny, Zielone Świątki oraz Niedzielę Palmową).
Najstarsze zachowane odciski z pieczęci miejskich pochodzą z lat 1534-1535 i przedstawiają trzy wieże zakończone spiczastym dachem oraz fragment muru miejskiego. Stały się one w XIX w. wzorem dla stworzenia oficjalnego herbu miasta.
Archiwalne zapisy z drugiej połowy XVI w. wskazują, że w mieście zamieszkanych było 129 domów, co pozwala szacować liczbę ludności na niecałe 800 osób. Dla porównania Piątek liczył wówczas ponad 800 mieszkańców, a Łęczyca 1150. Był to jednocześnie okres rozkwitu gospodarczego miasta, w szczególności rzemiosła, handlu oraz rolnictwa. W osadzie działało m.in. kilku piekarzy, rzeźników, szewców, zdunów, kowali, kołodziei, kuśnierzy oraz bednarz, krawiec, płóciennik, młynarz. Co poniektórzy trudnili się wyrobem trunków oraz sprzedażą soli. Impulsem do rozwoju handlu było usytuowanie na drodze łęczycko-krakowskiej (toruńsko-krakowskiej będącej odnogą szlaku bursztynowego). Była to trasa łącząca Toruń i Pomorze ze stolicą kraju o istotnym znaczeniu dla państwowości. Kilkakrotnie korzystał z niej dwór królewski. Druga droga biegnąca w poprzek łączyła Mazowsze ze Śląskiem. Ożywienie handlu nastąpiło również po wydaniu przez Kazimierza Jagiellończyka w 1455 r. przywileju zwalniającego osiedlających się kupców na siedem lat od wszelkich opłat i podatków.
Okres XVII w. to z kolei czas, w którym miasto podupadło, podobnie jak i wiele innych ośrodków zbliżonej wielkości w kraju. Z jednej strony przyczyną było ubożenie ludności wiejskiej, z drugiej zaś brak odpowiedniej polityki ze strony państwa aby wydźwignąć zapadłe miejscowości z kryzysu. W największym jednak stopniu do zapaści przyczyniły się wojny, a w szczególności potop szwedzki. Populacja Zgierza została zdziesiątkowana – w mieście ostało się jedynie 10 zamieszkanych budynków.
W 1659 r. szlachcic S. Wężyk otrzymał z rąk Jana Kazimierza w dzierżawę Zgierz wraz ze wsiami Krogulec, Zegrzany za zasługi wojenne, a obszar ten określano odtąd jako starostwo niegrodowe. Czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego przyniosły miastu względną stabilizację.
W następstwie II rozbioru Polski z 1793 r. ośrodek znalazł się w nowo powstałej prowincji Prusy Południowe, utworzono również powiat zgierski. W 1815 r. powiat wszedł z kolei w skład zależnego od zaboru rosyjskiego Królestwa Polskiego.
Układ przestrzenny ścisłego centrum miasta ukształtował się już w średniowieczu i przetrwał bez większych zmian aż do dziś. Mapy z XIX w. pozwalają na lokalizację ówczesnej zabudowy na obszarze dzisiejszych ulic: Łódzkiej, Gołębiej i pl. Jana Pawła II. Była to zabudowa dość otwarta pozbawiona charakteru obronnego. W pierwszych latach XIX w. w mieście poza dwoma kościołami (farnym oraz szpitalnym) niewiele było jednak budynków publicznych i obiektów przemysłowych.
Do końca XVIII w. zgierzanie stanowili ludność rdzennie polską wyznania katolickiego. Dopiero doba uprzemysłowienia przyniosła napływ ludności narodowości niemieckiej oraz żydowskiej. Dogodne warunki dla osadnictwa gwarantowała tzw. Umowa Zgierska z 1821 r. zawarta między reprezentantami Komisji Przemysłowej Województwa Mazowieckiego z polskimi i niemieckimi przemysłowcami. Polityka władz Królestwa zmierzała do nieskrępowanego rozwoju przędzalnictwa, tkactwa, farbiarstwa i wykończalnictwa. Innymi czynnikami rozkwitu sukiennictwa w mieście pozostawały: zaplecze surowcowe w postaci lasów, łatwy dostęp do zasobów wodnych z pobliskiej Bzury oraz położenie na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych z północy na południe i ze wschodu na zachód. W 1822 r. została założona pierwsza manufaktura tkacka przez Jana Fryderyka Zacherta. W ciągu zaledwie 10 lat Zgierz stał się najważniejszym ośrodkiem przemysłu włókienniczego w państwie. W mieście jeden po drugim wyrastały drewniane domy tkacie oraz murowane fabryki. W latach 1817-1829 liczba ludności zwiększyła się aż 19-krotnie z 664 do 13054 osób. Spadek ilości mieszkańców nastąpił w następstwie kryzysu gospodarczego z 1831 r. W okresie późniejszym dynamika przyrostu nie była już tak duża. Liczba mieszkańców przekroczyła liczbę 20 tys. na przełomie XIX i XX w. Znakiem nowych czasów były m.in. przemiany industrialne, chociażby w postaci rozwoju połączeń kolejowych i tramwajowych (W 1901 r. powstała linia tramwajowa biegnąca do Łodzi; rok później Zgierz stał się łącznikiem Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej). Ostatecznie jednak miasto nie zdołało odzyskać swojej dominującej pozycji na włókienniczej mapie Polski, a na pierwszy plan wysunęły się Łódź, Pabianice, Tomaszów Mazowiecki oraz Zduńska Wola.
W latach I Wojny Światowej Zgierzanie angażowali się w różne akcje o charakterze społeczno-polityczno-wojskowym. W ostatnich dniach walk narodowowyzwoleńczych utworzona naprędce milicja dokonała rozbrojenia dwóch kompanii niemieckich. Wyrazem odzyskania niepodległości było ukazywanie się od 16 XI 1918 r. „Gazety Zgierskiej” wyłącznie w j. polskim (wcześniej pierwsze miejsce na łamach pisma zajmował j. niemiecki).
Po zakończeniu okresu wojennego infrastruktura przemysłowa była w znacznej mierze zniszczona. Napięcie wśród mieszkańców było na tyle wysokie, że władze powiatu zdecydowały się przy ogromnym obciążeniu finansowym na budowę drogi Zgierz-Piątek, tak aby zagwarantować zgierzanom pracę. W całym okresie międzywojennym następował stopniowy rozwój zakładów przemysłowych oraz instytucji finansujących przemysł, a także ośrodków pomocy społecznej, gdyż poważanym problemem pozostawał los ludności robotniczej: niskie płace, bezrobocie i trudne warunki lokalowe. Wstrząsem okazał się międzynarodowy kryzys finansowy z 1929 r., kiedy to największe fabryki pracowały zaledwie 3 dni w tygodniu, a wielu robotników utraciło prace.
W 1933 r. Zgierz został wydzielony z powiatu łódzkiego i stał się samodzielnym powiatem grodzkim. Naloty Luftwaffe nastały w mieście 3 września 1939 r. Bomby spadły m.in. na kościół ewangelicki z XIX w. niszcząc go doszczętnie. a także na rogu ulic J. Piłsudskiego i Szczęśliwej, na domy na ulicy Wesołej oraz Piątkowskiej, mury Kościoła na Starym Mieście oraz tory kolejowe w kierunku Łodzi. Trzy dni później nastąpiła ewakuacja władz miasta. 7 września Niemcy wkroczyli do miasta, aby trzy dni później podpalić żydowską synagogę. W wyniku kampanii wrześniowej życie straciło 150 zgierzan, a dwa razy tyle trafiło do niewoli. Nowo powołany niemiecki burmistrz dążył do uruchomienia produkcji przemysłowej na potrzeby hitlerowskich Niemiec, przechwytywania towarów handlowych oraz deportacji Żydów. Nazwę miasta zmieniono na Görnau. W okresie okupacji brutalnie działał aparat przymusu i represji. Powtarzały się liczne aresztowania i egzekucje wobec obywateli polskich i ludności pochodzenia żydowskiego. 20 marca 1942 r. rozstrzelano na placu u zbiegu ulic Piątkowskiej i Piłsudskiego losowo aresztowanych wcześniej 100 zgierzan, jako akt zemsty za zabicie dwóch funkcjonariuszy gestapo. W nocy z 17 na 18 stycznia 1945 r. załoga więzienia na Radogoszczu zastrzeliła i spaliła około 1500 Polaków, Rosjan i Niemców. Pod koniec wojny Zgierz stał się świadkiem ewakuacji majątków i wyposażenia fabryk, jak i samych Niemców na zachód. Żołnierze Armii Czerwonej wkroczyli do miasta 17 stycznia 1945 r. Główna ulica Zgierza – Długa, została po wojnie przemianowana na 17 stycznia, aby upamiętnić wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej. W wyniku wojny diametralnej zmianie uległa struktura demograficzna miasta. Obce narodowości stanowiły teraz zaledwie 0,3% mieszkańców, a Zgierz z miasta wieloetnicznego stal się ośrodkiem głównie polskim.
W pierwszych miesiącach powojennych zaczęły powstawać zalążki Polskiej Partii Robotniczej. W latach 50, 60 i 70-tych następował stopniowy rozwój produkcji przemysłowej. Wiele zakładów zostało połączonych, a produkcja zreorganizowana. Strajki z początku lat 80-tych nie ominęły Zgierza. Po wprowadzeniu stanu wojennego działacze Solidarności zmuszeni byli przejść do podziemia, a spotkania odbywały się w mieszkaniach poszczególnych członków. W latach 1982-1989 w walkę z władzami zaangażowanych było około 50 osób, skupionych głównie wokół służby zdrowia, szkolnictwa i zakładów „Boruta”. W 1988 r. powierzchnia miasta uległa zwiększeniu na skutek inkorporacji sąsiednich wsi (Piaskowice, Aniołów, Krogulec, Lućmiesz, Proboszczewice). W latach 90-tych w wyniku postępującej demokratyzacji państwa nastąpiła wymiana władz samorządowych. W 1999 r. następstwem reformy administracyjnej Zgierz stał się siedzibą powiatu zgierskiego. W 2004 r. przy pomocy środków unijnych miasto rozpoczęło projekt szeroko zakrojonej rewitalizacji, która objęła domy tkackie, a także strefy placu Jana Pawła II i pl. Kilińskiego. Symbolem promującym miasto stał się Jeż ze Zgierza.